مقدمه

 هرچند عوامل گوناگونی چون عوامل دینی یا مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و یا حتی انگیزه‌های تبلیغی و شخصی سبب جعل حدیث شده، اما یکی از مهم‌ترین علل جعل حدیث، انگیزه‌های سیاسی است (ابوریه، بی‌‌تا، ص126؛ رک. فضلی، 1421، صص158-132). در کتب علم‌الحدیث از بین مواردی که در علل جعل حدیث بیان شده، بیشتر آن‎ها به امور سیاسی و مباحثی چون امامت، خلافت و حکومت مرتبط می‎شود. سؤال اصلی مقاله حاضر آن است که چه انگیزه‌های سیاسی در جعل احادیث مربوط به فضیلت و نکوهش شهرها و سرزمین‌های مختلف دخیل بوده است. مؤلفان مقاله با پیش گرفتن روش توصیفی تحلیلی این فرضیه را اثبات می‌کنند که کشورگشایی و فتوحات، قداست بخشیدن به پایگاه خلافت، جلب حمایت مردمی، مدح پایگاه‌های هواداران خاندان حاکم، و ذم بلاد مخالفان خلافت در دوران اموی و عباسی، از جمله انگیزه‌های جعل چنین احادیثی بوده است.

1. چارچوب مفهومی و نظری

1-1. مفاهیم اصلی

1-1-1. حدیث: حدیث در‌اصطلاح، به کلامی اطلاق می‎شود که حاکی از قول، فعل و یا تقریر معصوم باشد (بهاءالدین عاملی، بی‎تا، ص4) و با تفاوت‌های اندکی به آن، خبر، روایت و سنت نیز می‎گویند.

1-1-2. حدیث جعلی (موضوع): واضح است که نمی‎توان به صحت کلیة منقولات از معصومان(ع) حکم کرد؛ زیرا اولاً بسیاری از احادیث به‎وی‍‍ژه روایات پیامبر(ص) تا مدت‎ها پس از صدور از معصوم(ع)، شفاهی و سینه‌به‌سینه نقل می‌شده و به دلیل نقل به معنا از تغییر و تحریف مصون نبوده است؛ ثانیاً به انگیزه‌های گوناگونی از جمله انگیزه‌های سیاسی احادیث فراوانی جعل شده است[1] که دراصطلاح به این روایات جعلی، حدیث «موضوع» اطلاق می‌گردد (جبعی عاملی، 1408، ص152).

1-1-3. انگیزه‌های سیاسی: عبارت از انگیزه‌هایی است که خلفا و صاحبان قدرت برای رسیدن به خلافت یا قدرت سیاسی، تثبیت و گسترش آن یا توجیه مشروعیت خود به آن‌ها متوسل شده‌اند؛ مانند تحریض به گسترش فتوحات، قداست دادن به پایگاه خلافت برای تثبیت قدرت، ذم مخالفان و مدح هواداران.

1-2. بنیاد نظری «حدیث-قدرت»

مسلمانانی که پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) در شبه‌جزیرة عربستان زندگی می‌کردند، چون شخصیت عظیم مذهبی،‌ اخلاقی و سیاسی پیامبر(ص) را درک نکرده بودند، مشتاق بودند از طریق احادیث،‌ ابعاد مختلف شخصیت وی را بشناسند. غیرمسلمانان نیز که آن سوی مرزهای قلمرو اسلامی می‌زیستند، شخصیت کاریزماتیک پیامبر(ص)، آنان را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده بود و علاقه داشتند نه تنها از جنبة مذهبی بلکه از لحاظ قدرت و نفوذ سیاسی،‌آن حضرت را بشناسند. شخصیتی که در نزد آن‌ها بدون هیچ اهرم مادی قوی،‌ موفق شده بود قدرت و حاکمیت سیاسی را نخست در مدینه و سپس در سرتاسر شبه‌جزیرة عربستان به دست بگیرد و فکر و دل میلیون‌ها نفر را پس از رحلتش به خود جذب کند. در واقع، پیامبر اکرم(ص) بیش و پیش از فتح سرزمین‌ها، قلوب مردم را فتح کرده بود. بنابراین، حدیث، ابزار و رسانه‌ای قوی بود که نیاز مسلمانان و غیرمسلمانان را در زمینه‌های مذکور تأمین می‌کرد. برخی از خلفا پس از پیامبر(ص)،‌ معاویه،‌ امویان و عباسیان از این نیاز مردم مسلمان و غیرمسلمان و ظرفیت رسانه‌ای حدیث برای رسیدن به قدرت،‌ تثبیت و بسط آن بهره‌برداری کردند و بدین ترتیب، رابطة نزدیک حدیث- قدرت شکل گرفت.

از سوی دیگر، از آن‌جایی‌که سپاه رسمی قدرتمندی پس از رحلت برای مبادرت به فتح سرزمین‌های جدید وجود نداشت، خلفا نیاز داشتند توده‌های مردم را در این راه بسیج کنند. سخنان منسوب به پیامبر(ص)،‌ فضیلت و نکوهش بعضی از سرزمین‌های خارج از قلمرو اسلامی از زبان پیامبر(ص) و پاداش‌هایی که در قالب برخی از احادیث جعلی به مجاهدان سرزمین‌های در شرف فتح وعده داده می‌شد، بهترین ابزار برای اصحاب قدرت بود تا با اثرگذاری بر احساسات مذهبی توده‌های مسلمان، در آن‌ها انگیزه ایجاد کنند و با استفادة ابزاری از حدیث،‌ اهداف سیاسی و توسعه‌طلبانة خویش را محقق سازند و قدرت و حاکمیت خود را بر سرزمین‌های دیگر افزایش دهند.

جعل حدیث پس از رحلت پیامبر(ص) به‌صورت غیررسمی آغاز شد. معاویه در زمان حکمرانی بر شام، به‌صورت سازمانی از این ظرفیت استفاده کرد و کسانی را به‌منظور جعل حدیث در جهت تثبیت قدرت خود در شام و گسترش آن به مرزهای دیگر قلمرو اسلامی استخدام کرد و مبالغ هنگفتی را در این راه هزینه کرد (ابوریه، بی‌تا، ص138). در پی او خلفای اموی و سپس عباسی، سیاست حدیث- ‌قدرت را همچنان ادامه دادند و از «ابزار حدیث» در راستای حفظ قدرت و بسط حاکمیت خود نهایت بهره‌برداری را داشتند؛ برای نمونه، می‌توان به موارد زیر که محورهای سیاسی جعل حدیث بوده است، اشاره کرد:

اول. اختلاف پیرامون جانشینی پیامبر(ص): برخی برای تأیید نظر خود در این باب، جعل حدیث می‌کردند؛ مثلاً این روایت از ابوهریره نقل است که پیامبر(ص) فرمود: «در معراج از آسمانی نگذشتم مگر آنکه بر آن، این نوشته را دیدم: محمد رسول‌الله و ابوبکر صدیق جانشین من است» (ابویعلی موصلی، 1407، ج11، ص488؛ رک. هیثمی، 1408، ج9، ص41). و یا این روایت که به پیامبر(ص) منسوب شده است: «... بر عرش نوشته شده است: لا اله الا الله، محمد رسول‌الله، ابوبکر الصدیق، عمر الفاروق، عثمان الشهید، علی الرضی» (سیوطی، 1403، ج1، ص299).

دوم. ظهور خوارج و وضع حدیث به نفع یا ضد آنان: برای نمونه می‌توان به مهلب بن ابی‌صفره (م 83ق) اشاره کرد که در جهت تضعیف خوارج، به جعل حدیث پرداخت (امینی، 1387، ج5، ص267).

سوم. خلافت معاویه و بنی‌امیه: برای مثال، در دوران اموی دربارة فضائل بنی‌امیه و مظلومیت عثمان حدیث جعل می‌کردند و فضائل بنی‌هاشم و به‌طور خاص، امیرالمؤمنین علی(ع) را به بدی تبدیل می‌کردند (رک. ابن‌ابی‌الحدید، بی‌تا، ج4، صص64-63). برای نمونه، در حدیثی جعلی آمده است که آیة شریفة «ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله...» (بقره:207)[2] دربارة ابن‌ملجم نازل شده است؛ زیرا برای کشتن علی(ع) خود را به خطر انداخت، حال آنکه این آیه به سبب فداکاری علی(ع) در لیلةالمبیت نازل شده است (ابن‌مردویه اصفهانی، 1424، صص133-130 و 224-223؛ ابن‌عساکر، 1415، ج42، صص68-67). معاویه چهارصد هزار درهم به سمرة بن جندب داد تا مطلب فوق را روایت کند و از سوی دیگر، ضمن روایتی به مردم بگوید که آیات 204 و 205 سورة بقره[3] دربارة علی(ع) نازل شده است (ابن‌ابی‌الحدید، بی‌تا، ج4، ص73؛ رک. شهرستانی، بی‌تا، ص120). دربارة فضائل معاویه نیز روایات فراوانی وضع شد که هیچ اصلی نداشتند (ابوریه، بی‌تا، ص128). در این باره، نوشتة عالم نامدار سلفی، ابن‌قیم جوزیه (691-751ق) شایان توجه است: «از جملة احادیث موضوعه، احادیثی است که جاهلان اهل سنت در فضل معاویة بن ابی‌سفیان جعل کرده‌اند.[4] از اسحاق بن راهویه[5] نقل است که از پیامبر(ص) هیچ مطلب صحیحی در فضیلت معاویه نرسیده است» (ابن‌قیم جوزیه، 1390، ص116)[6].

چهارم. خلافت بنی‌عباس: عباسیان و هوادارانشان به پیروی از امویان در دو راستا دست به جعل گشودند: یکی ضد خلفای اموی و معارضان خلافت عباسی، و دیگر جعل فضائل برای بنی‌عباس[7] (مدیرشانه‌چی، 1362، ص99؛ ابوریه، بی‌تا، صص136-135). به این روایت توجه کنید: «بنی‌مروان را بر منبرم دیدم و اندوهگین شدم. سپس بنی‌عباس را بر منبرم دیدم و خوشنود گشتم»[8] (طبرانی، بی‌تا، ج2، ص96). گفتنی است سیوطی فصلی از اوائل کتاب تاریخ الخلفای خود را به ذکر احادیث بشارت‌دهنده به خلافت بنی‌عباس اختصاص داده و به بررسی و نقد این روایات پرداخته است (سیوطی، 1412، صص32-27). این اقدام عباسیان سبب شد تا مخالفان آنان نیز بر ضد آن‌ها حدیث جعل کنند که برخی از این احادیث را ابن‌جوزی ذکر کرده است (ابن‌جوزی، 1386، ج2، صص39-37).

پنجم. نزدیک شدن برخی از راویان به خلفا و جعل حدیث برای جلب نظر آنان (ابوریه، بی‌تا، ص123)؛ در این زمینه ماجرای غیاث بن ابراهیم نخعی و کبوتران مهدی عباسی معروف است. نقل است که وی بر مهدی عباسی وارد شد و نزد او کبوترانی مشاهده کرد، پس برای خشنودی خلیفه روایتی دربارة کبوتر جعل کرد. نقل شده که خلیفه به وی انعام داد، اما چون می‌دانست دروغ می‌گوید، دستور داد کبوتران را کشتند (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج3، ص78؛ ذهبی، بی‌تا- ب، ج3، صص338-337).

ششم. افتخارات بلاد و قبائل اسلامی (خاصه خاندان‌های حاکم) بر یکدیگر: دامنة این افتخارات به وضع احادیث دربارة نیکی و بدی شهرها و مردمان کشیده شد (مدیرشانه‌چی، 1362، ص101). ابن‌قیم جوزیه و ملاعلی قاری می‌نویسند: «کل احادیثی که در مدح و ذم بغداد، بصره، کوفه، مرو، قزوین، عسقلان، اسکندریه، نصیبین و انطاکیه باشد، دروغ است... و همین طور هر حدیثی که می‌گوید فلان شهر از شهرهای بهشت و یا جهنم است» (ابن‌قیم جوزیه، 1390، ص117؛ قاری، 1406، صص456-455).

البته این مطلب بدین معنا نیست که هر روایتی که دربارة بلاد است، جعلی است بلکه برای نمونه در کتب شیعه و سنی روایات صحیحی در فضیلت مکه و مدینه وارد شده است؛ مانند:

پیامبر(ص) خطاب به مکه فرمود: «قسم به خدا همانا تو از زمین خدا بهترین هستی و محبوب‌ترین زمین خدا نزد من. اگر مرا بیرون نمی‌کردند، هیچ‌گاه تو را ترک نمی‌کردم»[9] (ابن‌ماجه قزوینی، بی‌تا، ج2، ص1037).[10]

جابر بن سمرة از پیامبر(ص) شنید که فرمود: «همانا خداوند تعالی مدینه را طابه نامیده است»[11] (مسلم نیشابوری، ج4، ص121).[12]

در کتب روایی شیعه نیز روایاتی صحیح در باب کوفه و نجف وجود دارد، مانند:

امیرالمؤمنین علی(ع): «مکه حرم خدا، مدینه حرم رسول خدا(ص) و کوفه حرم من است. هیچ جباری قصد سوء بدان نکند، مگر آن که خداوند وی را نابود سازد»[13] (کلینی، 1367، ج4، ص563)[14].

 لازم به ذکر است شهر قم نیز در دیدگاه علمای شیعه، شهری مقدس و حرم اهل بیت(ع) است (برای نمونه رک. خمینی، 1414، ص25؛ منتظری، 1411، ج4، ص300؛ سبحانی، بی‌تا، ص406) و این هم به سبب قرار گرفتن تربت شریف حضرت فاطمة معصومه(س) و هم ورود روایاتی از امامان اهل بیت(ع) در فضل این شهر است که از مجموع آن‌ها تواتر معنوی حاصل می‌شود (رک. مجلسی، 1403، ج57، صص221-211). برخی از علمای معاصر نیز به‌تلویح یا تصریح به مفاد برخی از این روایات استناد کرده‌اند (خمینی، 1414، ص25؛ منتظری، 1408-1411، ج1، صص240-239). با توجه به آنچه گفته شد، احترام مسلمانان به حدیث پیامبر(ص) و اعتبار آن به‌عنوان وحی غیرقرآنی، قوت رسانه‌ای حدیث در عصر پیامبر(ص) و پس از آن، نقش حدیث در گرویدن کفار به اسلام و جلب افکار عمومی از جمله مواردی است که پیوند ناگسستنی حدیث- قدرت را رقم زد.

2. جعل روایات در مدح و ذم بلاد

تعداد زیادی از این احادیث را می‌توان در اوایل کتاب‌هایی که در تواریخ شهرها نوشته شده‌اند، یا به‌اصطلاح دقیق‌‌تر آثار نوشته‌شده در «تاریخ محلی»[15] مشاهده کرد که از این میان می‌توان به «تاریخ مدینة دمشق»، التدوین فی اخبار قزوین و بغیة الطلب فی تاریخ حلب اشاره کرد. از دیگر منابع این‌گونه احادیث، آثار تألیف‌شده در احادیث موضوعه است که معمولاً بابی را به ذکر روایات بلاد اختصاص داده‌اند. مانند «الموضوعات» از ابن‌جوزی[16] و «اللآلی المصنوعة فی الاحادیث الموضوعة» از سیوطی[17].

 انگیزه‌های گوناگونی چون وطن‌دوستی و افتخارات قومی منجر به وضع روایات در مدح و ذم بلاد گردیده است؛ برای نمونه در «تاریخ نیشابور»، حاکم نیشابوری از پیامبر(ص) روایت کرده است که «بهترین نقطة خراسان نیشابور است» و حتی از یکی از شیوخ نیشابور نقل شده که در خواب از رسول خدا(ص) چنین شنیده است: «نیک شهرى است نیشابور!» (حاکم نیشابوری، 1375، صص67-66). بسیاری از روایات مدح و ذم بلاد در همان قرون نخستین اسلامی با انگیزه‌های سیاسی جعل شده‌اند چنان‌که در ادامه نشان خواهیم داد. علاوه بر استقصای روایات موضوعه در باب بلاد، توجه به آرای محدثان و رجالیان در کنار دقت در گزارش‌های تاریخی ما را به مهم‌ترین انگیزه‌های سیاسی جعل این احادیث رهنمون ساخت.[18]

2-1. تحریض خلفا به گسترش فتوحات

 شایان توجه است که در روایات موضوعه در مدح و ذم بلاد قراین متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد برخی از این روایات برای ترغیب مردم به شرکت در فتوحات وضع شده است. برای ملموس‌تر شدن این ادعا به مطالعة موردی احادیث واردشده در مدح یا ذم چند شهر مهم جهان اسلام و برخی شهرهای خارج از مرزهای خلافت اسلامی خواهیم پرداخت.

2-1-1. قزوین و دیلمان

 قزوین در عهد خلافت عمر (13-23ق) در سال 22ق فتح شد. فتح قزوین از آن رو اهمیت داشت که این شهر از نظر جغرافیای سیاسی بسیار مهم و دروازة دسترسی مسلمانان به مناطق حاصل‌خیز و پرنعمت دیلمان و گیلان بود (ابن‌اثیر، 1386، ج3، صص24-23). برخی از روایات مربوط به فضائل قزوین نظر به فتح خود این شهر دارند. اما برخی از آن‌ها اردو زدن مجاهدان و به اصطلاح مرابطه[19] در قزوین را توصیه می‌کنند و نظر به این نکته دارند که قزوین به پایگاهی برای گسترش فتوحات در شمال ایران تبدیل شود (رک. یاقوت حموی، 1399، ج4، ص343).

 در ادامه به برخی از روایات موضوع که در فضیلت قزوین جعل شده است، اشاره می‌شود. تمامی این روایات دارای قرائنی است که نشان می‌دهد در تحریض به فتح قزوین و مرابطه در آن وضع شده است.

اول. «برای جهاد به قزوین روید که این شهر از بهترین درهای بهشت است»[20].

 این روایت منسوب به پیامبر(ص) و در «التدوین فی اخبار قزوین» رافعی آمده است.[21] هرچند رافعی از حافظ ابوزرعة عبیدالله بن عبدالکریم رازی (200-264ق)[22] نقل کرده که در باب قزوین حدیثی اصح از این روایت یافت نمی‌شود (رافعی، 1987، ج1، ص5)؛ اما مناوی در «فیض القدیر» می‌نویسد: «ابوزرعة تصریح کرده این روایت در میان اخبار فضائل قزوین بهترین است اما این کلام ابوزرعه دلیل نمی‌شود که این حدیث را صحیح و یا حتی حسن بدانیم» (مناوی، 1415، ج2، ص24).

دوم. رافعی از ابوهریره نقل کرده که پیامبر(ص) فرمود: «بهترین مرزها سرزمینی است که فتح خواهد شد و قزوین نام دارد؛ هرکس یک شب در آن (برای جهاد) بیتوته کند، شهید از دنیا می‌رود و با صدیقان و در شمار پیامبران محشور می‌شود تا آنکه وارد بهشت شود»[23] (رافعی، 1987، ج1، ص20).

سوم. پیامبر(ص) سه بار فرمود: «خداوند برادرانم در قزوین را رحمت کند». گفتند ای رسول خدا قزوین چیست؟ فرمود: «قزوین بخشی از سرزمین دیلم است و امروزه در اختیار دیلمیان است. اما برای امتم گشوده خواهد شد و به رباط (اردوگاه نظامی) گروه‌هایی از امتم تبدیل خواهد شد. هرکس این زمان را درک کرد، نصیبش از فضل رباط قزوین را از دست ندهد. همانا در آنجا گروهی شهید می‌شوند که از برای
آنان اجر شهدای بدر است»[24] (متقی هندی، 1409، ج12، ص294؛ رک. رافعی، 1987، ج1، صص21-20).

چهارم. از انس بن مالک روایت شده که پیامبر(ص) فرمود: «آفاق برای شما گشوده خواهد شد و برایتان شهری فتح می‌شود که به آن قزوین می‌گویند. هرکس چهل روز و یا چهل شب در آن مرابطه کند، برای او در بهشت ستونی از طلا بر زبرجدی سبز با گنبدی از یاقوت سرخ با هفتاد هزار شاخة طلایی است که روی هریک از آن‌ها یکی از حوریان بهشتی نشسته است»[25] (ابن‌ماجة قزوینی، بی‌تا، ج2، ص929).

به نوشتة ابن‌جوزی در جعلی بودن این حدیث نباید تردید کرد؛ زیرا در سند آن سه راوی ضعیف وجود دارد؛ یزید بن ابان که شعبة بن حجاج (82 – اوایل 160ق)[26] دربارة وی چنین حکم کرده که زنا کردن بهتر از نقل روایت از اوست. ربیع بن صبیح و داوود بن محبر که فرد سوم به جعل این حدیث متهم است. ابن‌جوزی، ابن‌ماجة قزوینی را به سبب تعصب به وطن و روایت کردن این حدیث، سرزنش کرده است. (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، صص56-55؛ رک. مزی، 1413، ج8، صص449-448).

 در برخی روایات پرشمار مربوط به قزوین به مفاهیم و عباراتی چون دری از درهای بهشت، ثواب جنگ در راه خدا، مشتاق بودن بهشت به مجاهدان قزوین، مقام شفاعت مجاهدان و مرابطان، شریک بودن مجاهدان در ثواب نبوت پیامبر(ص)، نعمت‌های گوناگون بهشتی و محشور شدن هزاران شهید از قزوین تأکید شده است (رافعی، 1987، ج1، صص16-10؛ متقی هندی، 1409، ج12، صص293 و 297-296). یاقوت حموی می‌نویسد: «محدثان در فضائل قزوین روایاتی نقل کرده‌اند که صحت آن‌ها نزد حافظان ناقد پذیرفته نیست» (1399، ج4، ص343)؛ بااین‌همه، خود از امام صادق(ع) نقل می‌کند: «ری، قزوین و ساوه شهرهای لعنت‌شده و شوم هستند» (1399، ج3، ص181).

 در این روایات، به‌وضوح می‌توان مشاهده کرد که گفتمان حاکم بر این احادیث با کاربرد تعابیری همچون جهاد، فتح، مرابطه و شهادت، گفتمان جنگ و فتح سرزمین‌هاست. از سویی دیگر، استراتژیک بودن منطقة قزوین و دیلمان انگیزة جاعلان را برای وضع حدیث قوی‌تر می‌کند. فراوانی احادیث مربوط به قزوین و دیلمان با گفتمان مشترک و در مقطع زمانی خاص قرینه‌ای دیگر بر جعلی بودن این روایات در جهت اهداف صاحبان قدرت بوده است، به‌طوری‌که از راوی واحدی به نام میسرة بن عبدربه فارسی بصری حدود چهل حدیث در این موضوع جعل شده است (رازی، 1372، ج8، ص254؛ ذهبی، بی‌تا- ب، ج4، صص232-230). با توجه به اینکه قزوین در دوران عمر، فتح شده است و در روایات مذکور از مرابطه برای گسترش فتوحات به شمال ایران بحث می‌شود و نه فتح خود قزوین، خلیفة سوم و امویان در جعل این روایات ذی‌نفع بوده‌اند تا بتوانند فتوحات خود را به شمال ایران گسترش دهند.

2-1-2. بلاد روم

از ابوهریره روایت است که پیامبر(ص) فرمود: «... چهار شهر از شهرهای جهنم در دنیاست: قسطنطینیه، طبریه، انطاکیه سوخته و صنعاء...»[27] (ابن‌جوزی، 1386- 1388، ج2، ص51). ابن‌عدی این روایت را منکر دانسته است (ابن‌عدی، 1409، ج7، ص73). این که شهرهای مهم روم بخشی از جهنم دانسته شده، به دلیل مسیحی بودن ساکنان آن‌هاست. به‌ظاهر واضع حدیث با جهنمی خواندن این بلاد، مسلمانان را به تخریب آن‌ها و نابودی مسیحیت تشویق می‌کند. در متن روایت، از شهر انطاکیه با صفت سوخته (محترقه) یاد شده است؛ زیرا سردار نامدار اموی، عباس بن ولید بن عبدالملک (م 131ق) در حدود سال 94ق انطاکیه را به آتش کشید (بلاذری، 1988، ص170؛ ابن‌کثیر، 1408، ج9، ص112؛ زرکلی، 1980، ج3، ص268). وجود این روایت جعلی در کنار گزارش تاریخی فوق قرینه‌ای است که حدیث مذکور پس از این واقعه توسط امویان در جهت توجیه فتح و سوزاندن انطاکیه و ترغیب به فتح دیگر مراکز رومیان وضع شده است. نکتة مهم دیگر دربارة این حدیث آنکه از ابوعبدالله محمد بن نعمان سقطی (م 268ق) نقل شده که مراد از صنعاء شهری از شهرهای روم است و نه مرکز یمن (ابن‌عساکر، 1415، ج56، صص130-129؛ سیوطی، 1403، ص459).

در روایتی دیگر از تمیم داری به نقل از رسول خدا(ص) فضائل گوناگونی به انطاکیه نسبت داده شده است که روزی این شهر در اختیار مردی (مهدی) از عترت پیامبر(ص) قرار خواهد گرفت[28] (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، ص57). در حدیثی منسوب به ابوهریره، از پیامبر(ص) نقل کرده که پیش از قیامت فردی (مهدی) از اهل بیت پیامبر(ص) به حکومت می‌رسد و او قسطنطینیه و جبل دیلم را فتح می‌کند... (ابن‌قیم جوزیه، 1390، ص147). مژدة فتح قسطنطینیه پیش از قیامت در روایتی دیگر به نقل از ابوهریره نیز آمده است (ابن‌عدیم، بی‌تا، ج‏1، صص40-39). با توجه به تعبیر «مردی از عترت پیامبر(ص)» در هر دو حدیث و وجود تعابیر مشابه در احادیث دیگر که به بنی‌عباس اشاره دارد، می‌توان این عبارت را قرینه‌ای بر جعل حدیث توسط بنی‌عباس و حامیان آن‌ها دانست.

 چنین روایاتی نشان‌دهندة آرزوی خلفای اموی و عباسی به فتح مراکز مسیحیت چون انطاکیه و قسطنطنیه است؛ آرزویی که دیر یا زود محقق شد. انطاکیه در دوران خلافت عمر در سال 16ق توسط عمروعاص فتح شد، اما چند بار در طی قرون متمادی بین رومیان و مسلمانان دست ‌به ‌دست گردید (ابن‌کثیر، 1408، ج7، صص151-150؛ ج9، ص112 و ج13، ص292) و قسطنطنیه نیز در 25 ربیع الاول 857ق به دست سلطان محمد دوم عثمانی (حک: 855-886ق) و نه مهدی امت(عج) فتح گردید و به استانبول تغییر نام داد (دیانت، 1383، ص165).

2-1- 3. روایاتی با ذکر توأمان چند شهر گوناگون و دور از هم

در روایتی از ابوهریره که ابن‌عساکر سند و متن آن را غریب دانسته، به جهاد در اطراف بیت‌المقدس، انطاکیه، دمشق و طالقان[29] اشاره شده است[30] (ابن‌عساکر، 1415، ج1، ص257). در روایتی منسوب به امیرالمؤمنین علی(ع) به نقل از پیامبر(ص)، چنین آمده است: «اسکندریه، عسقلان، قزوین و آبادان چهار در بهشت هستند که در دنیا باز شده‌اند...»[31] (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، صص52-51). راوی این روایت عبدالملک بن هارون بن عنترة بن عبدالرحمن شیبانی از وضاعان حدیث است (ابن‌حبان، بی‌تا، ج2، ص133؛ ذهبی، بی‌تا- ب، ج2، صص667-666). در روایتی مشابه این، تنها از آبادان و قزوین یاد شده است (رافعی، 1987، ج1، ص9). روایت ابوالدرداء از پیامبر(ص): «مرابطان در قزوین و روم و سایر بلاد در هر شبانه روز ثواب کشتة به خون غلتیده در راه خدا را می‌برند»[32] (رافعی، 1987، ج1، صص18-17).

چنان‌که در این روایات مشاهده می‌شود، شهرهایی که در کنار هم ذکر شده است، از نظر جغرافیایی و فرهنگی و تاریخی ارتباطی با یکدیگر ندارند و تنها وجه مشترک بین آن‌ها استرات‍ژیک بودن این مناطق برای قلمرو خلافت اسلامی و قرار گرفتن نقاط مرزی جهان اسلام است. این امر به وضوح نشان‌دهندة جعل این روایات در دوران فتوحات است. بدیهی است که نقاط مرزی خود پایگاهی برای گسترش فتوحات
و یا دست‌کم تثبیت قدرت خلافت در برابر دشمن خارجی بوده است. امید و
آرامش دادن به ساکنان مناطق در گیر و دار جنگ‌ها، یکی از انگیزه‌های جعل چنین احادیثی بوده است.

2-1-4. امید دادن به ساکنان نقاط مرزی

 در قرون نخستین اسلامی برخی از شهرهای مهم در مجاورت مرز دارالاسلام با دارالکفر واقع شده بود که به آن‌ها ثغور اطلاق می‌شد. طبیعتاً این شهرها یا در معرض تهاجم نظامی دشمنان قرار داشتند و یا از آن‌ها به‌عنوان پایگاه نظامی برای فتوحات استفاده می‌شد. از این میان، می‌توان به طرسوس اشاره کرد. این شهر امروزه در جنوب ترکیه قرار دارد.

در اواخر دوران اموی و عصر عباسی، مرز خلافت اسلامی و روم بود (جنزوری، 1979، ص29) و مردم آن شاهد جنگ‌های متعددی بودند و دچار مصیبت‌های فراوانی شدند (برای نمونه رک. ابن‌اثیر، 1385-1386، ج8، صص561-560؛ حافظ ابرو، 1375، ج1، ص382). نظر به اهمیت زیاد این شهر برای دولت‌های اسلامی، حفظ روحیة پایداری و مقاومت در میان مردم ضرورت داشت. جعل برخی احادیث در فضیلت طرسوس ناظر بر همین سیاست است. چنان‌که متن احادیث وضع‌شده گویای مصائب مردم این شهر در دوران فتوحات است. دراین‌باره برای نمونه می‌توان به دو حدیث زیر اشاره کرد:

اول. چنین روایت شده که رسول خدا(ص) از این شهر یاد کرده و بر مردم آن گریسته است. آنگاه که از آن حضرت علت را جویا شده‌اند، فرموده است: «قومی از امتم در شهری هستند که در فراسوی سیحان و جیحان بنا می‌شود، پس هرکس آن زمان را درک کرد، از آن بی‌بهره نباشد. همانا شهید آنان مقام شهدای بدر را دارد. قسم به آن‌کس که جانم به دست اوست، خداوند در روز قیامت صد و هفتاد هزار شهید از این شهر وارد بهشت می‌کند».

دوم. در روایتی از پیامبر(ص) به نقل از وهب بن منبه نیز چنین آمده است: «خداوند به مردم این شهر مهربان‌تر از مادری مهربان نسبت به فرزندش است. خداوند هر روز دوبار آنان را می‌آمرزد، هنگام طلوع خورشید و زمان غروب آن»[33] (جنزوری، 1979، ص30).

 در همین راستا، ابونعیم اصفهانی، محمد بن فرج دونکانی را از «ابدال» معرفی کرده و می‌نویسد: از دعای وی این بوده که «خدایا وفات مرا در محبوب‌ترین مکان نزد خودت قرار بده». به نوشتة ابونعیم، او اهل جهاد بوده و سه بار به طرسوس رفته و سرانجام وفاتش در این شهر رخ داده است (ابونعیم اصفهانی، 1407، ج10، ص401).

2-1-5. ریشه‌یابی و تحلیل روایات جعلی مرتبط با فتوحات

اول. توجه افراطی خلفا به فتوحات

باید یادآور شد که متأسفانه بیشتر توجه خلفای سه‌گانه و خلفای اموی و عباسی به فتوحات معطوف شد و نه گسترش فرهنگ اسلامی،[34] خزاین ایران و روم و مصر چنان برای آنان جذاب بود که در عهد برخی از آنان برای گسترش فتوحات از هر ابزاری استفاده می‌شد حتی جعل احادیثی از قبیل روایات فوق. معاویه اسلام را از درون خالی و پوچ می‌کرد، اما برای اغفال مردم به فتوحات بزرگ دست می‌زد (مطهری، 1386، ج25، ص291). چنان‌که آمد، او در راستای اجرای سیاست‌های خود حدیث وضع می‌کرد. بخش قابل توجهی از احادیث مربوط به فضائل بلاد شام و روم در همین راستا تحلیل می‌شود.

 در نکوهش فتوحات بی‌رویه روایتی به پیامبر(ص) منسوب است که «شهرها با شمشیر فتح شدند و مدینه با قرآن فتح شد».[35] برخی حدیث‌شناسان تصریح کرده‌اند که این عبارت حدیث نیست بلکه قول مالک بن انس است (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، صص217-216؛ ذهبی، 1421، ج2، ص277)؛ به‌هرحال، این مطلب صحیحی است؛ زیرا چه بسا مناطقی که با شمشیر فتح شدند و پس از مدتی کوتاه یا بلند، مسلمانان نیز با شمشیر از آنجا بیرون شدند؛ برای نمونه، طارق بن زیاد در فتح اندلس (اسپانیا)، وقتى کشتی‌هاى خود را از دماغه جبل‌الطارق عبور داد، دستور داد که آذوقه به اندازه بیست و چهار ساعت نگه دارند و زیادتر از آن را هرچه هست، آتش بزنند و کشتی‌ها را هم آتش بزنند. بعد سربازان و افسران را جمع کرد و گفت: دشمن روبه‌روى شما و دریا پشت سر شماست...؛ بنابراین، نجات شما در زدن و از بین بردن دشمن است. غذاى شما در چنگ دشمن است. راهى جز این ندارید (مطهری، بی‌تا، ج17، ص139). حال آنکه امروزه تنها 5/2 درصد جمعیت اسپانیا را مسلمانان تشکیل می‌دهند که بیشتر آنان مهاجران مراکشی، ایرانی، عراقی، سوری، لبنانی، پاکستانی و هستند.[36]

دوم. جعل حدیث ابزاری برای توجیه فتوحات بی‌رویه

به رغم فراوانی اخبار وضع‌شده دربارة فتح شهرهای مختلف، نکات مشابهی در آن‌ها وجود دارد که نشان‌دهندة سوءاستفادة دستگاه حاکم از این روایات جعلی است:

الف. شهرهایی که دربارة آن‌ها حدیث وضع شده است، معمولاً در نقاط استراتژیک و سوق‌الجیشی قرار دارند و فتح آنها برای خلافت مرکزی و یا دیگر حکومت‌های عالم اسلام بسیار مهم بوده است. به غیر از فتح این شهرها حفظ آن‌ها نیز مهم بوده زیرا غالباً در نقاط مرزی قرار داشتند و ممکن بود دشمن آن‌ها را بازپس گیرد. بنابراین نیاز بود برای مرزداری و یا گسترش فتوحات، همواره مرابطان در آنجا اردو زنند؛ مثلاً این مطلب دربارة قزوین صادق است؛ زیرا هدف اصلی از فتح آن تبدیل نمودن این شهر به رباط بود؛ یعنی پایگاهی برای گسترش فتوحات در شمال ایران که منطقه‌ای سرشار از ثروت‌های طبیعی است. شهرهای شام مانند طرسوس نیز مرز دارالاسلام با روم بود و طالقان مرز شرقی جهان اسلام.

ب. چون فتح این شهرها به آسانی میسر نبود و پس از فتح نیز همواره در خطر تهاجم دشمن بودند و زیر فشار شدیدی قرار داشتند. در بیشتر این روایات جعلی مضمون مشترکی دیده می‌شود و آن، پاداش‌های گوناگون و مبالغه‌آمیز اخروی برای مجاهدان و مرابطان (مرزداران) است؛ مثلاً اجر شهید و محشور شدن با پیامبران فقط برای یک شب ماندن در قزوین برای مرابطه و یا یک شبانه‌روز در عسقلان
و یا بخشایش تمام گناهان برای یک شب مرابطه در اسکندریه (رک. رافعی، 1987، ج1، صص15 و 22).

ج. از آنجاکه دامنة فتوحات بسیار گسترده بود، نیاز به بسیج مردمی وجود داشت و چه ابزاری قوی‌تر از حدیث نبوی می‌توانست مردم را به نفع خلفا وارد جنگ نظامی کند. ازاین‌رو، تقریباً تمامی این احادیث به پیامبر(ص) منتهی می‌شود و نه به صحابه و تابعان؛ برای نمونه، عمروعاص[37] که خود در دوران خلافت عمر بن خطاب مصر را فتح کرده است، روایتی از رسول الله(ص) دربارة فتح مصر نقل می‌کند و می‌گوید این حدیث را از عمر و ابوبکر شنیده‌ام (مقریزی، 1420، ج14، ص185).

گاهی برای مقبول جلوه دادن احادیث وضع‌شده نزد عامة مردم آن‌ها را به یکی از امامان اهل بیت(ع) نسبت می‌دادند و سلسلة سند را از طریق آن بزرگواران به پیامبر(ص) می‌رساندند؛ برای نمونه، می‌توان به حدیثی که حمدالله مستوفی[38] در کتاب «بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال» در فضل قزوین آورده اشاره کرد. او از امام رضا(ع) روایت کرده که پیامبر(ص) فرمود: «قزوین دری است از درهای بهشت که امروز در اختیار مشرکان است و در آینده مردی امین آن را فتح می‌کند. [پس از فتح] در این شهر کسی که روزه نیست ثواب روزه‌دار را می‌برد و کسی که نشسته است، ثواب نماز خواندن را برای او می‌نویسند» (نمازی شاهرودی، 1419، ج8، ص518).[39]

2- 2. قداست دادن به پایگاه خلافت امویان در برابر مکه و مدینه

2-2-1. شام و دمشق

 در دوران معاویه احادیث فراوانی در فضایل شام و دمشق وضع شد که حتی شام را بر مکه و مدینه برتری می‌داد. شمار این احادیث آن قدر بود که موضوع تألیف
مستقل قرار گرفت (ابوریه، بی‌تا، صص127-126) و کتبی بعضاً مفصل چون «فضائل الشام و دمشق»[40] (تألیف 435ق در دمشق) اثر ابوالحسن علی بن محمد ربعی مالکی
(م 444ق) پدید آمد و یا رساله‌هایی در فضائل شام نوشته شد؛ مانند رسالة عبدالکریم بن محمد سمعانی (م 562ق) و رسالة عبدالغنى بن امیر شاه (م 991ق) (حاجی‌خلیفه، بی‌تا، ج‌2، ص1275).

 جلد اول «تاریخ مدینة دمشق» به‌طور کامل، به فضائل شام و نقاط گوناگون آن چون دمشق، بیت‌المقدس و... اختصاص دارد (ابن‌عساکر، 1415، ج1، صص399-201). به‌علاوه شمار زیادی از این‌گونه روایات را می‌توان در«کنز العمال» یافت (متقی هندی، 1409، ج12، صص292-273). واضح است که بسیاری از روایات موضوعه در مدح شام، ساختة خود شامیان است زیرا می‌توان به‌سهولت برخی از آن‌ها را در «مسند الشامیین» طبرانی یافت (برای نمونه رک. طبرانی، 1417، ج1، ص143، ج3، ص152، ج3، صص396-395، ج4، صص308-307). در ظاهر شامیان در وضع روایات مربوط به بلاد نقش مهمی دارند؛ چون روایات آنان به مدح بلاد شام اختصاص ندارد بلکه حدیثی در فضل قزوین نیز روایت کرده‌اند (طبرانی، 1417، ج4، صص380-379). شایان توجه است که ابوحفص عمرو بن علی فلاس (م 249ق)[41]، حدیث شامیان به جز اوزاعی (88-157ق)[42] و ابومحمد سعید بن عبدالعزیز تنوخی دمشقی
(90-167ق)[43] را ضعیف شمرده است (ابن­حجر عسقلانی، 1404- الف، ج4، ص53).

 در روایات موضوعه در مدح شام، علاوه بر بیان فضل دمشق و ذکر آن در کنار مکه و مدینه، بر مقدس بودن نقاط خاصی از شام چون بیت‌المقدس و صخرة آن و کوه طور تأکید شده است.به نمونه‌های زیر توجه کنید:

الف. از ابوهریره از پیامبر(ص): «چهار شهر در دنیا از شهرهای بهشت است: مکه، مدینه، بیت‌المقدس و دمشق ... و همانا آب‌های جاری و بادهای زاینده از زیر صخرة بیت‌المقدس خارج می‌شود»[44] (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، ص51).

 در این روایت موضوع، دمشق در کنار مکه، مدینه و بیت‌المقدس به‌عنوان یکی از شهرهای بهشتی در دنیا معرفی و بر قداست بیت‌المقدس تأکید شده است.

ب. رسول الله(ص): «شام برای شما گشوده خواهد شد، پس در شهری ساکن شوید که بدان دمشق می‌گویند. این شهر بهترین بلاد شام است و مرکز مسلمانان در ملاحم خواهد بود و لشگرگاه آنان در سرزمینی به نام غوطه[45] است. مردم در فتنة دجال به بیت‌المقدس پناه خواهند برد و در فتنة یأجوج و مأجوج به کوه طور[46]»[47].

 در این روایت در فضل دمشق مبالغه شده و حتی آن را از بیت‌المقدس نیز برتر دانسته است. شایان توجه است که مشابه آنچه پیش از این در باب قزوین آمد، سلسلة سند این روایت را به امام صادق(ع) رسانده و از طریق پدران آن حضرت به پیامبر(ص) متصل نموده‌اند (ابن‌عساکر، 1415، ج1، ص239).

ج. از واثلة بن اسقع نقل شده که رسول الله(ص) فرمود: «... بر شما باد رفتن به شام؛ زیرا این سرزمین، برگزیدة خدا از بلاد است و بندگان برگزیده‌اش در آن
ساکن می‌شوند. بر شما باد رفتن به شام، خداوند خود، سرپرستی شام و اهلش را عهده‌دار شده است»[48] (طبرانی، بی‌تا، ج22، ص55؛ برای روایتی مشابه، رک. ابن‌عساکر، 1415، ج1، ص80)[49].

 اصحابی چون ابوهریره که از مقربان معاویه بود و ابن‌عمر و استادشان کعب‌الاحبار که کاهن یهودی نومسلمان بود، به نفع معاویه و حکومت امویان، این روایات را در بین مردم پخش می‌کردند. (حسنی، 1398، صص95-91؛ طایی، 1422، صص90-89)؛[50] اما خطبه‌ای از معاویه که ابن‌ابی‌الحدید به نقل از واقدی آورده، ما را به سرچشمة اصلی این روایات رهنمون می‌سازد. او در این خطبه، بعد از صلح با امام حسن(ع) در شام گفته است: «ای مردم، پیامبر(ص) به من فرمود: تو بعد از من خلیفه خواهی شد. پس سرزمین مقدس را انتخاب کن؛ زیرا مسکن ابدال است و من شما را برگزیدم. پس ابوتراب را لعن کنید...» (ابن‌ابی‌الحدید، بی‌تا، ج4، ص72).

کعب‌الاحبار در زمان خلافت عثمان در شام ساکن شد و مورد توجه معاویه قرار گرفت. معاویه برای تثبیت قدرتش از او بهره‌برداری کرد و به او امر کرد که احادیثی در فضیلت شام جعل کرد.[51] کعب، با این روایات جعلی، مسلمانان را به سکونت در شام تشویق می‌کرد و هدف از این کار، وجود نیروی بیشتر برای سپاه معاویه بود (طایی، 1422، صص90-89).

 در همین راستا، بابی که جورقانی همذانی (م 543ق) در کتاب خود در فضل اهل شام تنظیم کرده، شایان توجه است. او ابتدا حدیث منقول از امیرالمؤمنین علی(ع) («من به جنگ با سه گروه امر شده‌ام: قاسطین و ناکثین و مارقین. قاسطین، اهل شام هستند...»[52]) را منکر و شبیه به باطل دانسته و در رد آن به پنج حدیث در فضل اهل شام استشهاد کرده است (جورقانی همذانی، 1415، ج1، صص244-239). لازم به ذکر است برخلاف نظر جورقانی، اخطب خوارزم (م 568ق) و ابن‌کثیر (م 774ق) حدیث فوق را با همین الفاظ روایت کرده‌اند (خوارزمی، 1414، ص194؛ ابن‌کثیر، 1408، ج7، ص338).[53] اما آنچه در بحث ما مهم است، روایات وی در باب فضل اهل شام است. یکی از این روایات را خود وی غریب دانسته است. از همه عجیب‌تر استناد به روایتی است که می‌گوید: مردی در جنگ صفین می‌گفت خدایا اهل شام را لعنت کن. این کلام به گوش علی(ع) رسید، پس فرمود: «اهل شام را سب نکنید؛ زیرا میان آنان ابدال هستند»[54] (جورقانی همذانی، 1415، ج1، صص243-242؛ برای روایتی مشابه، رک. ابن‌حجر عسقلانی، 1404- ب، ص134). حال آنکه ابن‌قیم جوزیه حدیثی شبیه این را رد نموده و تمامی احادیث مربوط به ابدال را باطل دانسته است (1390، ص136). چنان که آمد، معاویه خود روایتی را وضع کرد و شام را سرزمین ابدال معرفی کرد. پیروان شامی او نیز به وی اقتدا کردند و احادیثی در این باره وضع کردند (رک. امینی، 1420، ص29؛ ابوریه، بی‌تا، صص135-130)؛ مانند:

الف. «ابدال در میان اهل شام هستند. به سبب آنان است که شما یاری می‌شوید و به شما روزی داده می‌شود»[55].

ب. «ابدال چهل نفرند و در شام هستند. هرگاه یکی از آنان بمیرد، خداوند فرد دیگری را جایگزین او می‌کند. به سبب آنان است که باران می‌بارد و دشمنان مغلوب می‌گردند و عذاب از اهل شام برداشته می‌شود»[56] (سیوطی، 1401، ج1، ص470).

نفوذ این احادیث در ذهن و اندیشة اهل تسنن تا آنجاست که بعد از گذشت سده‌ها، محمد عبدالرؤوف مناوی (م 1031ق) آن‌ها را شرح داده و از این احادیث دفاع کرده است (مناوی، 1415، ج3، صص219-218).[57]

2-2-2. افراط در تقدیس بیت‌المقدس و صخره

 لازم به ذکر است در ماجرای قیام ابن‌زبیر بر ضد امویان که وی مکه را در اختیار گرفته بود، عبدالملک بن مروان (حک: رمضان 65 – شوال 86ق) از رفتن اهالی شام به حج منع کرد و از آنان خواست پیرامون صخرة بیت‌المقدس طواف کنند و حتی بر روی صخره قبه‌ای ساخت. رسم طواف بیت‌المقدس بعد از وی تا سقوط بنی‌امیه برقرار بود (یعقوبی، بی‌تا، ج2، صص261، 269، 281). علاوه بر میل امویان به تقدیس شام، این مطلب در گسترش روایات موضوع در باب بیت‌المقدس و صخره مؤثر بوده است.

 در زمینة فضائل قدس کتاب‌های مستقلی پدید آمد که نشان‌دهندة حجم روایات دراین‌باره است. از این میان می‌توان به آثاری تحت عنوان «فضائل القدس» از ابوالمواهب حسن بن عدل شافعی دمشقی معروف به ابن‌صصری (537-586ق) و از ابن‌جوزی (508-597ق) و از قاسم فرزند ابن‌عساکر صاحب «تاریخ مدینة دمشق» (527 - 9 صفر 600ق) یاد کرد (ذهبی، بی‌تا- الف، ج4، صص1369-1367 و 1413، ج21، صص265-264؛ زرکلی، 1980، ج3، صص317-316). «فضائل بیت‌المقدس» از محمد بن عبدالواحد بن احمد مقدسی (569-643ق) (مقدسی، 1405، سراسر کتاب) و نیز «الانس فی فضائل القدس» از قاضی امین‌الدین احمد بن محمد بن حسن شافعی (زنده در سدة هفتم)، «فضائل القدس والشام» ابوالمعالی مشرف بن ابراهیم مقدسی (م 838ق) و چند کتاب دیگر که حاجی‌خلیفه از آن‌ها نام برده، از این جمله است (بی‌تا، ج1، صص178، 300؛ ج2، ص1277).

 هرچند تمام فضائل واردشده در باب قدس و صخره موضوع نیست (رک. حلبی، 1400، ج2، ص81)، در این باره، شمار زیادی روایت اعتمادناپذیر وجود دارد (رک. ابن‌قیم جوزیه، 1390، صص94-91؛ قاری، 1406، صص437-435)؛ مانند این روایات:

الف. «صخرة بیت‌المقدس بر درخت نخلی است و آن نخل بر رودی از رودهای بهشت؛ زیر آن نخل، آسیه همسر فرعون و مریم دختر عمران هستند و آن دو، تا روز قیامت سفره‌های اهل بهشت را آماده می‌کنند»[58] (هیثمی، 1408، ج9، صص218-217؛ فتنی، بی‌تا، ص76؛ مناوی، 1415، ج4، صص311-310).

ب. از ابوهریره از پیامبر(ص): «منشأ تمامی رودها و ابرها و دریاها و بادها از زیر صخرة بیت‌المقدس است»[59] (مقدسی، 1405، ص57). روایتی مشابه نیز وجود دارد که به ابن‌عباس منسوب شده البته بدون انتساب به پیامبر(ص) (عینی، بی‌تا‌، ج15، ص128)[60]. ابن‌عطیة اندلسی به ضعف محتوایی این دو روایت تصریح کرده است (ابن‌عطیة اندلسی، 1413، ج4، ص89).

 دراین‌باره می‌توان به حدیثی اشاره کرد که صخره را عرش الله الادنی خوانده است. وقتی این حدیث به گوش عروة بن زبیر رسید سبحان الله گفت و بخشی از آیت‌الکرسی (بقره:255) را خواند و گفت: با وجود این آیه، آیا چنین چیزی امکان دارد؟ (ابن‌قیم جوزیه، 1390، ص86؛ قاری، 1406، ص435).

 ابن‌قیم جوزیه و ملا علی قاری می‌نویسند: «صخره تنها قبلة یهود[61] بوده که به‌جای آن خداوند کعبه را برای این امت قرار داده است... و حتی عمر بن خطاب، مسجد‌الاقصی را طوری بنا کرد که صخره پشت سر نمازگذاران قرار گیرد و نه پیش روی آنان». این دو تمام روایات مربوط به صخره را دورغ و افترا دانسته‌اند (ابن‌قیم جوزیه، 1390، صص88، 94-91؛ قاری، 1406، صص437-435)، اما ابوغده می‌نویسد: «این نظر صحیح نیست، زیرا احادیث صحیحی داریم که نشان می‌دهد صخره مکانی بهشتی است؛ مانند حدیثی که ابن‌ماجه در سنن خود آورده است»[62] (رک. ابن‌قیم جوزیه، 1390، ص87).

گفتنی است در دوران خلافت معاویه، کعب‌الاحبار نمایندة یهودان، ‌به‌ظاهر مسلمان، چنین اسرائیلیات سراسر دروغ را رواج می‌داد (رک. ابن‌عساکر، 1415، ج70، صص120-119؛ ابن‌کثیر، 1408، ج2، ص75).

2-3. ذم بلاد مخالفان خلافت و مدح پایگاه‌های هواداران خاندان حاکم

2-3-1. دوران اموی

اول. ذم عراق و مصر و مدح شام

از ابن‌عمر: رسول‌الله(ص) فرمود: «همانا ابلیس وارد عراق شد و به حاجت خود رسید، سپس به شام رفت، ولی او را طرد کردند، پس به میسان[63] رفت و از آنجا وارد مصر شد. او در مصر مستقر شد و تخم گذاشت و اولادی پدید آورد»[64] (ابن‌جوزی، 1386- 1388، ج2، ص58).

این روایت که ابن‌جوزی به جعلی بودن آن تصریح کرده و گرایشات اموی راوی آن، یعنی ابن‌عمر، گواه آن است که در دوران بنی‌امیه جعل شده است و از آن ظاهر می‌شود که در بخشی از دوران اموی، در مصر گرایش ضد اموی وجود داشته است.

دوم. مدح بلاد شام

 دراین‌باره می‌توان به روایاتی که سکونت در برخی بلاد شام مانند حمص و عسقلان را توصیه می‌کنند، اشاره کرد (احمد بن حنبل، بی‌تا، ج1، ص19؛ طبرانی، 1415، ج6، ص382)[65]. در یکی از این روایات ضعیف و اعتمادناپذیر چنین آمده است: «خوشا به حال کسی که خداوند او را در یکی از دو عروس، مسکن دهد: عسقلان یا غزه»[66] (سیوطی، 1401، ج2، ص135؛ مناوی، 1415، ج4، ص364).

سوم. مدح بصره

 در مدح بصره، روایاتی به پیامبر(ص) منسوب شده با این مضمون که دینداری در بین مردم آن رونق دارد و از مساجد و مؤذنان پر است و اینکه خداوند بلا را از اهل آن دور کرده است (ابن‌عساکر، 1415، ج38، ص419؛ مقریزی، 1420، ج12، ص331).

 دربارة علت مدح بصره، می‌دانیم که این شهر از شهرهای ناصبی و با گرایش عثمانی بوده است (جعفریان، 1371، ص133).

2-3-2. دوران عباسی

اول. مدح بلاد خراسان

در‌این‌باره می‌توان به روایتی طولانی منسوب به امام علی بن ابی‌طالب(ع) اشاره کرد که ضمن آن خطاب به عمر بن خطاب شماری از شهرهای خراسان مدح شده‌اند. این شهرها و برخی از فضایل آن‌ها عبارت است از:

الف. مرو: تأسیس آن به دست برادرم ذوالقرنین، نماز خواندن عزیر(ع) در آن و....

ب. طالقان: سرزمین مؤمنان راستین است.[67]

ج. چاچ[68]: شخص ایستاده و یا خوابیده در آن مانند کسی است که در راه خدا به خون خود غلتیده است.

د. بخارا: مؤمنانی در آن هستند که به هنگام بلا، ایمن‌اند و در هنگام ناراحتی، بشارت داده شده‌اند.... خداوند متعال هرکس از آنان را بخواهد می‌آمرزد و توبه
آنان را می‌پذیرد.

هـ. سمرقند: هر شب منادی ندا می‌دهد خوشا به حال مردم سمرقند و اطرافش و بهشت گوارایشان باد....

و. طوس: مردان طوس، مؤمنانی راستین‌اند که سرزنش سرزنش‌گران آنان را از راه خدا باز نمی‌دارد. به طاعت خدا برمی‌خیزند و سنت محمد(ص) را احیا می‌کنند.

ز. فضایلی در باب خوارزم، جرجان (گرگان) و قومس[69]. ابن‌جوزی تصریح کرده که هیچ شکی در وضع این حدیث وجود ندارد (ابن‌جوزی، 1386-1388،
ج2، صص60-58).

 روایات دیگری نیز در تشویق به سکونت در مرو وجود دارد. در این روایات، ساخت مرو به ذوالقرنین منسوب گردیده و گفته شده که او دعا کرده که این شهر با برکت باشد و هیچ‌گاه گزندی به مردمان آن نرسد.[70] شایان ذکر است که یکی از این روایات به کتب شیعه نیز راه یافته است (طبرسی، 1417، ج1، ص89). بعید نیست
که این روایات به دوران خلافت مأمون (198-218ق) مربوط باشد؛ زیرا مرو در بخشی از این دوران (تا سال 204ق) پایتخت خلافت عباسی بود (یعقوبی، بی‌تا، ج2، صص444، 454-448، 469).

 مؤید توجه خلفای عباسی به بلاد خراسان، روایتی است که عباسیان، خود به ابن‌عباس منسوب کرده‌اند و در آن پیامبر(ص) به وی چنین فرموده است: «هنگامی که فرزندان تو در سواد (عراق) ساکن شوند و جامة سیاه بر تن کنند و شیعیان آنان اهل خراسان باشند، این امر در بین آنان باشد تا آن را به عیسی بن مریم بسپارند»[71] (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، ص35؛ ابن‌نجار بغدادی، 1417، ج3، ص227). در سلسلة سند این حدیث جعلی، نام منصور خلیفة عباسی دیده می‌شود که مؤیدی است بر نقش خلفا در سوءاستفاده از وضع حدیث برای فریب عامة مردم و استحکام قدرت نامشروعشان (بستوی، 1420، صص288-287).

دوم. ذم مصر در دوران عباسی

 در روایتی منسوب به ابن‌عباس به نقل از پیامبر(ص) چنین آمده است: «مکه آیت شرف، مدینه معدن دین، کوفه لشگرگاه اسلام، بصره مایة فخر عابدان، شام معدن ابرار و مصر پایگاه شیطان است.... امامان از قریش‌اند و بنی‌هاشم سرور مردمان‌اند»[72] (ابن‌عساکر، 1415، ج1، ص215؛ سیوطی، 1403، ج1، صص267-466).

 صدر و ذیل این روایت نشان می‌دهد که در دوران عباسی وضع شده است و نه در دوران اموی؛ زیرا هم از ابن‌عباس نقل شده و هم در انتهای آن به سروری بنی‌هاشم بر مردمان تأکید شده است. ممکن است این روایت مربوط به تقبیح ادعای خلافت فاطمیان مصر و رقابت آنان با بنی‌عباس باشد (دربارة فاطمیان، رک. ابن‌حماد، 1401، سراسر کتاب).

2-4. ذم پایگاه خلافت بنی‌عباس از سوی بازماندگان اموی و دیگر مخالفان

 در نکوهش بغداد روایات جالبی نقل شده که تمام حملات آن‌ها متوجه بنی‌عباس است. در یکی از این روایات از علی بن ابی‌طالب(ع) نقل شده که شنیدم حبیبم محمد(ص) می‌فرمود: «عموزادگانم شهری خواهند ساخت (بغداد)... که در آن بدترین خلق خدا و ستمگران امتم ساکن می‌شوند. نابودی این شهر به دست سفیانی است...»[73] (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، ص61).

 واضع این روایت امید واهی خود نسبت به بازگشت امویان و سقوط عباسیان را به رسول خدا(ص) نسبت داده و منتظر سفیانی (یعنی یکی از بنی‌امیه) است تا این کار را عملی سازد. در روایتی دیگر به نقل از علی(ع) نیز از قول حضرت محمد(ص) چنین آمده که شهری بین فرات و دجله که دوراء نام دارد، مرکز حکومت بنی‌عباس خواهد بود... جنایات فراوانی در آن رخ خواهد داد و جنگ آن را فرا خواهد گرفت.[74] (ابن‌جوزی، 1386-1388، ج2، ص61). اعتراض مخالفان (و شاید علویان) به جنایات عباسیان در این روایت تجلی کرده است.

2-5. مدح بلاد محل سکونت علویان و شیعیان در دوران اموی و عباسی

 علویان و شیعیان از مهم‌ترین مخالفان خلافت اموی و عباسی به شمار می‌روند. لازم به ذکر است که در مدح شهرهایی چون قم و کوفه روایات فراوانی وارد شده که صحیح و سقیم آن‌ها به هم آمیخته است[75] و چه بسا بخش قابل توجهی از این روایات صحیح باشند. اما گاهی در منابع روایی شیعه به احادیثی در مدح بلاد محل سکونت شیعیان برمی‌خوریم که یا موضوع هستند و یا صحت آن‌ها بسیار مشکوک است. ظاهراً این احادیث در رقابت با حدیث‌‌سازی امویان و عباسیان وضع شده‌اند. در ذیل به نمونه‌هایی از این روایات بسنده می‌کنیم: ...از امام کاظم(ع) نقل است که رسول خدا(ص) فرمود: «...خداوند چهار عدد از هر چیز را برگزیده است.... از شهرها نیز چهار شهر را برگزیده چنان‌که خود فرموده: «وَالتِّینِ وَالزَّیْتُونِ * وَطُورِ سِینِینَ * وَهَذَا الْبَلَدِ الأمِینِ»[76] (تین:3-1). پس مراد از تین، مدینه است و زیتون، بیت‌المقدس و طور سینین، کوفه و هذا البلد الامین، مکه است...».

 محتوای این روایت ضعیف است؛ زیرا طور سینا سرزمینی مستقل است و نه تنها در کوفه نیست بلکه در عراق هم نیست (یاقوت حموی، 1399، ج3، ص300). ضعف روایت فقط منحصر به این نیست؛ زیرا در ادامة آن آمده که خداوند از ماه‌های سال، رجب، شوال، ذی‌القعده و ذی‌الحجه را برگزیده و هیچ سخنی از ماه رمضان نیست.[77] از میان روزها نیز به جمعه، روز ترویه، روز عرفه و عید قربان اشاره شده و عید غدیر[78]، عید فطر و یا نیمة شعبان ذکر نگردیده است[79] (صدوق، 1403، ص225).

 نتیجه‌گیری

 با مطالعة جوامع حدیثی اهل سنت و شیعه و نیز با بررسی منابع تاریخی از جمله کتب تاریخ محلی در‌می‌یابیم که در بین انگیزه‌های جعل حدیث، انگیزه‌های سیاسی سهم بیشتری داشته است. فضیلت سه خلیفة نخست اهل تسنن پس از رحلت پیامبر(ص) و مظلومیت عثمان و فضائل بنی‌امیه در زمان حاکمیت امویان، و نیز انتشار احادیث ضد خلفای اموی و در مدح خلفای عباسی در دوران بنی‌عباس از جمله زمینه‌هایی است که جاعلان حدیث در آن‌ها نهایت تلاش خود را کرده‌اند. در این میان، جعل حدیث در مدح و ذم برخی از سرزمین‌ها نیز به سبب انگیزه‌های سیاسی رواج یافت.

 از آن‌جایی‌که در دوران سه خلیفة نخست- ابوبکر، عمر و عثمان – و خلفای اموی و عباسی فتح سرزمین‌های جدید و ضمیمه کردن آن‌ها به قلمرو مسلمانان موضوعیت داشت، احادیث فراوانی در فضیلت برخی شهرهای قلمرو اسلامی و نیز بعضی از سرزمین‌های خارج از مرزهای اسلامی جعل شد. احادیث در باب فضیلت شهرهای قزوین، عسقلان، نصیبین و اسکندریه از این دسته‌اند.

از سوی دیگر، گاهی با جعل احادیثی در ذم برخی سرزمین‌ها مانند شهرهای مهم روم، سپاهیان مسلمان به تخریب و فتح آن‌ها ترغیب می‌شدند. یکی از شخصیت‌هایی که به‌طور برجسته در جعل احادیث نقش داشت، معاویه است. به دستور او احادیث فراوانی نه تنها در فضیلت شام و بیت‌المقدس که پایگاه خلافت او و امویان بود جعل گردید بلکه این سرزمین‌ها بر مکه و مدینه نیز برتری داده شد.

افزون بر این، امویان و عباسیان پس از به قدرت رسیدن تلاش کردند در مقابل جریان‌ها و گروه‌های مخالف خود به مدح پایگاه‌های خلافت خویش بپردازند و از شهرهای مخالفان به بدی یاد کنند. احادیث در ذم عراق و مصر و مدح شام و بصره در دوران حکومت امویان را می‌توان از این دسته دانست. این در حالی است که عباسیان بعدها احادیثی در ذم سرزمین مصر و مدح شهرهای خراسان مانند مرو، طالقان، چاچ، بخارا، سمرقند و طوس جعل کردند.

پس از انقراض بنی‌امیه، حامیان آنان و بازماندگان اموی دست از جعل حدیث برنداشتند و تلاش کردند احادیثی را در ذم بغداد- پایگاه خلافت عباسیان- جعل کنند تا بدین وسیله امیدی برای بازگشت به قدرت سیاسی داشته باشند. در کتب حدیث شیعه نیز به احادیث متعددی در مدح سرزمین‌های محل سکونت شیعه مانند قم
و کوفه برخورد می‌کنیم که هرچند این روایات به‌اجمال صحیح است اما به نظر
می‌رسد تعدادی از این احادیث در رقابت و واکنش به حدیث‌سازی امویان و عباسیان جعل شده باشد.

یادداشت‌‌ها