دو فصلنامه علمی دانش سیاسی

ظهور و دگرگونی جریانهای اسلامگرا: مروری بر رویکردها و نظریهها

نوع مقاله : علمی - پژوهشی (علوم سیاسی از منظر ایرانی)

نویسنده

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

چکیده

چکیده
به دنبال گسترش فعالیتهای اسلامگرایانه در منطقة خاورمیانه از ابتدای دهة 1980م. نظریهپردازیهای فراوانی برای توصیف و تبیین این پدیده صورت گرفت. موج بعدی مطالعات در این زمینه، از اوائل دهة 1990م. و در پی دگرگونیهایی که جریانهای اسلامگرا تجربه کردند، آغاز شد. هدف تحلیلگران مسائل اسلامگرایی آن بود که چگونگی و چرایی گسترش و سپس، دگرگونی این پدیده را به ویژه در منطقة خاورمیانه و شمال آفریقا درک کنند. مقاله حاضر تلاش میکند که با شناسایی این نظریات و ویژگیهای هر یک، آنها را بر اساس نوع رویکردشان در بررسی پدیدة اسلامگرایی تقسیمبندی کند. بر این اساس، چهار عنوان «رویکرد اندیشهای»، «رویکرد تاریخی و جامعهشناختی»، «رویکرد منطقهای- بینالمللی» و «رویکرد ترکیبی» پیشنهاد شده است و سپس، نوشتهها و دیدگاههای صاحبنظران این حوزه در زیر سه عنوان نخست جای گرفتهاند. این مقاله گرچه حالت توصیفی دارد، میتواند مبنایی برای شناخت و تمایز نظریات موجود از یکدیگر و رابطة احتمالی آنها با یکدیگر باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Emergence and Development of Islamist Movements: A Glance at Approaches and Theories

نویسنده [English]

  • Seyed Abdolamir Nabavi

Member of Research Institute for Cultural and Social Studies

چکیده [English]

Emergence and Development of Islamist Movements: A Glance at Approaches and Theories

Dr. Sayyid Abdul Aimr Nabavi

Owing to the expansion of Islamist activities in the Middle East since early 1980s, numerous theorizations were made toward the description and explanation of this phenomenon. The next course of studies in this field started in early 1990s following the developments in Islamist currents.

The aim of analysts in studies concerning Islamism was to understand the hows and wherefores of the expansion and then the development of this phenomenon, particularly in the Middle East and North Africa.

Identifying these theories and their characteristics, the present article seeks to classify them based on their typical approach toward the study of the phenomenon of Islamism. Hence, four different approaches are suggested: the thought approach, the historical and sociological approach, the regional-international approach, and the synthetic one. Then the materials and views of experts in this field are raised under the first three headings. Although this article has a descriptive nature, it can be an introduction to recognition of the existing theories, distinction of one from the others, and probable relations among them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Political Islam
  • Islamist Movements
  • the Middle East
  • theory
- احمدی، حمید (1369). «انقلاب اسلامی و جنبشهای اسلامی در خاورمیانه عربی». در: مجموعه مقالات پیرامون جهان سوم. به کوشش حاتم قادری. تهران: انتشارات سفیر، صص117-155؛
- همو (1377). «آینده جنبشهای اسلامی در خاورمیانه: طرح یک چارچوب نظری». فصلنامه مطالعات خاورمیانه. شماره 15-14، تابستان و پاییز، صص54-57.
- اسپوزیتو، جان ال (ویراستار) (1382). انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن. ترجمه محسن مدیرشانه‌چی. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران (انتشارات باز).
- اسکاچپول، تدا (1382). «دولت رانتیر و اسلام شیعی در انقلاب ایران». ترجمه محمدتقی دلفروز. فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 19. بهار، صص119-142.
- بیات، آصف (1379- الف). سیاستهای خیابانی (جنبش تهی‌دستان در ایران). ترجمه سید‌اسدالله نبوی چاشمی. تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
- همو (1379- ب). «مقایسه جنبشهای اسلامی در مصر و ایران». فصلنامه گفتگو. شماره 29. پاییز، صص75-115.
- تسلر، مارک (1384). « اسلام و دموکراسی». ترجمه مهدی حجت. فصلنامه علوم سیاسی. شماره 29. بهار، صص231-252.
- جرجیس، فواز (1382). آمریکا و اسلام سیاسی؛ رویارویی فرهنگها یا تضاد منافع. ترجمه سیدمحمد کمال سروریان. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- خدوری، مجید (1369). گرایشهای سیاسی در جهان عرب. ترجمه عبدالرحمن عالم. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
- دکمجیان، هرایر (1377). اسلام در انقلاب: جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب. ترجمه حمید احمدی. تهران: انتشارات کیهان.
- رجایی، فرهنگ (1372). «چالش بنیاد‌گرایی دینی و پاسخ غرب». مجله سیاست‌خارجی. سال 7، شماره 4. زمستان، صص773-806.
- رجایی، فرهنگ (1373). معرکه جهان‌بینیها. در خرد ورزی سیاسی و هویت ما ایرانیان. تهران: شرکت انتشارات احیای کتاب.
- همو (1381). اندیشه‌سیاسی معاصر در جهان عرب. تهران: مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه.
- روآ، اولیویه (1374). «بنیاد‌گرایی اسلامی؛ گوناگونی و تحول» (گفتگو). ماهنامه کیان. شماره 25. خرداد و تیر، صص43-47؛
- همو (1377). «مناطق خاکستری فردا» (گفتگو). روزنامه صبح امروز. 24 بهمن.
- زگال، ملیکه (1380). «دین و سیاست در مصر: علمای الازهر، اسلام افراطی و دولت (94-1952)». قسمت اول. ترجمه عباس کاظمی نجف آبادی. فصلنامه اندیشه صادق. شماره3-4. تابستان و پاییز. صص122-123.
- سیسک، تیموتی (1379). اسلام و دموکراسی: دین، سیاست و قدرت در خاورمیانه. ترجمه شعبانعلی بهرام‌پور و حسن محدثی. تهران: نشر نی.
- عنایت، حمید (1372). اندیشه‌سیاسی در اسلام معاصر. ترجمه بهاءالدین خرمشاهی. تهران: انتشارات خوارزمی.
- فیرحی، داوود (1381). «جریان‌شناسی اندیشۀ سیاسی در اسلام معاصر» (گفتگو). قسمت اول. روزنامه ایران. شماره 2149. 22 خرداد.
- کپل، ژیل (1366). پیامبر و فرعون (جنبشهای نوین اسلامی در مصر). ترجمه حمید احمدی، تهران: انتشارات کیهان.
- همو (1383). « جنگ علیه افکار مسلمانان» (گفتگو). ترجمه سید مصطفی شهرآیینی. ماهنامه گزارش گفتگو. شماره 15. بهمن و اسفند. صص130-137.
- کنیش، الکساندر (79ـ1378). «بازنگری عرفان: خمینی و میراث حکمت عرفانی اسلام». ترجمه محمد امجد. فصلنامه نقد و نظر. شماره21-22. زمستان و بهار. صص20-30.
- لرنر، دانیل (1383). گذر جامعه سنتی: نوسازی خاورمیانه. ترجمه غلامرضا خواجه‌سروی. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- لوئیس، برنارد (1376). «روشهای تاریخ‌نگاری؛ برداشت مسلمانان از تاریخ و تاریخ‌نگاری». ترجمه فرزانه شادان‌پور. روزنامه همشهری. شماره‌های 1472 و 1474. 12 بهمن و 14 بهمن.
- همو (1378). زبان سیاسی اسلام، ترجمه غلامرضا بهروز لک. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- لیوئی، گونتر (1374). « انقلاب». ترجمه مرتضی اسعدی. در فرهنگ و دین. ویراسته میرچا الیاده. تهران: طرح نو. صص525-526.
- متی، رودی (1365). «جنبشهای اسلامی معاصر و انقلاب اسلامی ایران». ترجمه حمید احمدی. 9 قسمت. روزنامه کیهان. شماره‌های 12830 تا 12840‍. 15 شهریور تا 30 شهریور.
- معدل، منصور (1382). طبقه، سیاست و ایدئولوژی در انقلاب ایران. ترجمه محمد سالار کسرایی. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران (انتشارات باز).
- ملکیان، مصطفی (1378). «سخنی در چند و چون ارتباط اسلام و لیبرالیسم». ماهنامه کیان. شماره 48. مرداد و شهریور.،
- همو (1382). «روش‌شناسی در علوم سیاسی» (گفتگو). فصلنامه علوم‌سیاسی. ش22. تابستان، صص341-344.
- هانتر، شیرین (1380). آینده اسلام و غرب. ترجمه همایون مجد. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
- همو (1381). «اسلام‌گرایی: نقش سیاسی جنبشهای اسلامگرا در خاورمیانه معاصر». ترجمه پرویز کریمی ناصری و مریم سلمان‌یزدی. فصلنامه مطالعات خاورمیانه. شماره 29، بهار.
- هی‌وود، اندرو (1373). درآمدی بر ایدئولوژی سیاسی. ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
- هینس، جف (1381). «مذهب» در مسایل سیاست جهان. ویراسته برایان وایت، مایکل اسمیت و ریچارد لیتل. ترجمه سید محمد کمال سروریان. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- Abrahamian, Ervand (1993). Khomeinism: Essays on the Islamic Republic. Berkeley: University of California Press.
- Id. (1988). “Ali Shari’ati: Ideologue of the Iranian Revolution,” In: Burk, Edmmund. Islam, Politics & Social Movement. pp. 289-297.
- Ajami, Fouad (1981). The Arab Predicament. Cambridge: Cambridge University Press.
- Algar, Hamid. “Imam Khomeini, 1902-1962: The Pre-Revolutionary Years,” In: Burk, Edmmund. Islam, Politics & Social Movement. pp.263-288.
- Appleby, R. Scott (1997). Spokesman for the Despised: Fundamentalist Leaders of Middle East. Chicago: University of Chicago Press.
- Asari, Hamied N. (1984). “The Islamic Militants in Egyptiain Politics”. International Journal of Middle East Studies.Vol.16. No.1. March. pp.123-144.
- Burgat, Francois and Dowell William (1993). “Islamism as the Language of Political Reaction to Western Cultural Domination”. in The Islamic Movement in North Africa, Austin: University of Texas. pp.63-85.
- Burk, Edmund III and Iran M. Lapidus (eds.) (1988). Islam, Politics and Social Movement. Berkeley: University of California Press.
- Carrie Rosefsky Wickham (2002). Mobilizing Islam; Religion, Activism and Political Change in Egypt. NewYork: Columbia University Press. pp.63-85.
- Danesh, Mostafa (2003). www.bbc. co.uk/ persian/ news/ 030803 mj-aa-review. shtml (8/6/2003).
- Esposito, John L. (2002). Unholy War: Terror in the Name of Islam. New York: Oxford University Press.
- Faksh, Mahmud A. (1997). The Future of Islamic in the Middle East: Fundamentalism in Egypt, Algeria and Saudi Arabia, Westport. Conn.: Praeger.
- Fischer, Michael M.J. (1982). “Islam and the Revolt of the Petit Borgeoisie”. Daedalus. Vol. III, No. 1. Winter. pp.101-125.
- Fuller, Graham (2002), “The Future of Political Islam”. Foreign Affairs, March / April.
- Fuller, Graham E. (2004).“Islamits in the Arab world: The Dance around Democracy.” Carnegie Papers, Carnegie Endwment for Internetiond Peace, No.49. September.
- Gilsenan, Michael (1995). Recognizing Islam. London: I.B.Tauris.
- Guenena, Nemat Allah. “Islamic Activism in Egypt, 1971-1996”. in Islam in a Changing World; Europe and the Middle East, Op.Cit.
- Haddad ,Yvonne (1992). “Islamists and the «Problem of Israel«: The 1967 Awakening,” Middle East Journal. Vol.46. No.2. Spring. pp.266-285.
- Hafez, Mohammed M. (2000). “Armed Islamic Movements and Political violence in Algeria”. Middle East Journal. Vol.53. No.4. Autumn. pp.572-591.
- Ha‌‌fez, Mohammed M. and Wiktorowicz, Quintan (2004).“Violence as Contention in the Egyptian Islamic Movement” in Islamic Activism: A Social Movement Theory Approach. edited by Quintan Wiktorwicz. Bloomingtion: Indiana University Press. pp.63-64.
- Halliday Fred (2003). Islam and the Myth of Confrontation. Religion and Politics in the Middle East. London: I.B.Tauris.
- Ibrahim, Saad Eddin (1980). “Anatomy of Egypt's Militant Islamic Groups”. International Journal of Middle East Studies. Vol.12. No.4. December. pp.423-453.
- Jahanbakhsh, Forough (2001). Islam, Democracy and Religiuns Modernism in Iran (1953-2000). Leiden: Brill.
- Jansen, Johannes (1986). The Neglected Duty: The Creed of Sadat's Assassinsednd Islamic Resurgence in the Middle East. NewYork: Macmillan.
- Jill Diane Swenson (1985). “Martyrdom: Mytho-Cathexis and the Mobilization of the Masses in the Iranian Revolution”. Ethos. Vol.13. No.2. Summer. pp. 121-148.
- Kazemzadeh, Masoud (1998). “Teaching the Politics of Islamic Fundamentalism”. Political Science and Politics. Vol.31. No.1. March. p.4. at: www.proquest.com
- Keddie, Nikki (1972). “The Roots of Ulama’s Power in Modern Iran”. in Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Institutions in the Middle East since 1500. edited by Nikki R. Keddie. Berkeley: University of California Press. pp. 211-229.
- Id. (1983). An Islamic Response to Imperialism. Berkeley: University of California Press.
- Id. (1994). “The Revolt of Islam, 1700 to 1993: Comparative Considerations and Relations to Imperialism”. Comparative Study of Society and History, Vol.36. No.2. April. pp.463-487.
- Kepel ,Gilles (2002). Jihad: The Trail of Political Islam. Translated by Anthony F. Roberts. London and NewYork: I.B.Tauris.
- Id. (2004). The War for Muslim Minds: Islam and the West. Traslated by Pascale Ghazaleh. Cambridge, MA: Harvard University Press.
- Knysh, Alexander (1992). “Irfan Revisited: Khomeini and the Legacy of Islamic Mystical Philosophy”. Middle East Journal. Vol.46. No.4. Autumn. pp.631-653.
- Lawrence, Bruce B. (1989). Defenders of God; The Fundamental Revolt Against the Modern Age. New York: Harper and Row.
- Lerner, Daniel (1964). The Passing of Traditional Society, New York: Free Press.
- Lewis, Bernard (1993). “Islam and Liberal Democracy”. The Atlantic Monthly. Vol.271. No.2. February. p.61.
- Marty, Martin. “Fundamentalism as a Social phenomenon,” Bulletin of the American Academy of Arts and Sciences, No.42. pp.15-29.
- Masci, David (2000). “Islamic Fundementalism,” The CQ Researcher, Vol.10. No.11. March 24, p.24, at: www.cqpress.com/context/articles
- Moussalli, Ahamd S. (1997). “Discourses on Human Rights and Pluralistic Democracy.” in Islam in a Changing World; Europe and the Middle East. edited by Anders Jerichow and Jorgen Baek Simonsen. Surrey: Curzon. pp.45-90.
- Munson, Henry (2000). “The Ideologization of Religion in Response to Werstern Domination: The Cases of Hinduism, Islam and Theravada Buddism”. in Iran and Beyond. edited by Rudi Matthee and Beth Baron. Costa Mesa: Mazda Pubishers. pp.235-246.
- Pipes , Daniel (1994). “Same difference: The Islamic Threat, Part I”. National Review. November 7. p.64.
- Id. (2000). “Islam and Islamism: Faith and Ideology”. The National Interest. Issue 59. Spring. p.89.
- Rapoport, David C. (1998). “Sacred Terror: A Contemporary Example Islam”. in Origins of Terrorism. edited by Walter Reich. Washington DC: The Woodrow Wilson Center Press. pp.103-130.
- Roy, Olivier (1994). The Failure of Political Islam. Cambridge: Harvard University Press.
- Roy, Olivier (2004). The Globalized Islam, The Search for a New Ummah, New York: Columbia Universituy Press.
- Sahgal, Gita and Nira Yuval-Davis (eds.) (1992). Refusing Holy order. London: Virago, pp.3-5 and 7-8; cited in Bobby S. Sayyid, A Fundamental Fear; Eurocentrism and the Emergence of Islamism, London: Zed Books, 1997, pp.8-180.
- Saikal, Amin (2003). Islam and the West: Conflict or Corporation. New York: Palgrave Macmillan. p.129.
- Sivan, Emmanuel (1985). Radical Islam: Medieval Theology and Modern Politics. New Haven: Yale Univrsity Press.
- Skocpol, Theda (1982). “Rentier State and Shi’a Islam in the Iranian Revolution”. Theory and Society. Vol.11. No.3. May. pp.256-283.
- Sposito, John L. (1992). The Islamic Treat: Myth or Reality. New York: Oxford University Press.
- Tessler, Mark (1997). “The Origins of Popular Support for Islamist Movements: A Political Economy Analysis”. in Islam, Democracy and the State in North Africa. edited by John P. Entelis. Bloomington: Indiana University Press. pp.93-126.
- Tibi, Bassam (1998). The Challenge of Fundamentalism, Political Islam and the New World Disorder. Berkeley: University of California Press.
- Vatikiotis, P.J. (1983). Islam and the State. London: Croom Helm.
- Voll, John (1983). “Renewal and Reform in Islamic History: Tajdid and Islah”. in Voices of Resurgent Islam. edited by John Esposito. Oxford: Oxford University Press. pp.32-47.
- Zubaida, Sami (1989). Islam, The people and the State. London: Routledge.
دو فصلنامه علمی دانش سیاسی
دوره 1، شماره 2 - شماره پیاپی 2
شمارة دوم- پاییز و زمستان 1384
اسفند 1384
صفحه 8-38
  • تاریخ دریافت: 02 خرداد 1384
  • تاریخ بازنگری: 02 خرداد 1390
  • تاریخ پذیرش: 02 خرداد 1384